İşrak Vakti ve İşrak Namazı
İşrak ortalığın aydınlanması demektir. Güneşin ortalığı aydınlatması sırasında kılınan namaz için "İşrak Namazı" ismi kullanılmıştır.
Peygamberimiz (s.a.s.); "Kim sabah namazını cemaatle kılar, sonra güneş doğuncaya kadar oturup zikrullahla meşgul olarak vaktini geçirmeye devam eder, ardından da kalkıp iki rekat namaz kılarsa; (böyle hareket eden bir mümine bu hareketi) tam tamına eksiksiz bir hac ve umre yapmış gibi ecir ve sevap kazandırır."[1] buyurmuştur. Bir başka rivayette ise "Hataları, deniz köpüğünden fazla bile olsa bağışlanır."[2] denilmektedir.
Namaz vakitleri hesaplanırken güneşin görünür hareketleri esas alınmaktadır. Namaz vakti hesaplanacak yerleşim yeri için, coğrafi enlem ve boylamlar kullanılarak, günlük olarak güneşin alacağı konumlar hesaplanmaktadır. Güneşin görünür hareketindeki durumları üzerinden dinî hükümlerin uygulanması sonucu namaz vakitleri belirlenmektedir.
Fıkıh kitaplarımız İşrak veya Bayram namazının vakti için güneşin yüksekliğinin bir veya iki mızrak boyuna ulaşmasını ölçü olarak vermektedir. Eskiden saatler bu kadar yaygın olmadığı için namaz vakitlerinin, her yerde gözlemlenebilecek alametlere göre tahmin ve tespit edilmesi yoluna gidilmiştir. İşrak namazı için de şu şekilde bir tespit yolu tavsiye edilmiştir: Çenemizi göğsümüze yapıştırarak güneşin doğduğu tarafa bakarız. Bu halde iken çenemizi ayırmadan gözümüzle doğu taraftan mümkün olduğu kadar yukarıya doğru bakmaya çalışırız. Eğer güneşi göremiyorsak yani güneş en yüksek görüş çizgisinin üstüne çıkmışsa artık kerahet vakti sona ermiş, İşrak veya Bayram namazının vakti girmiş demektir. Ayrıca bu vakit, fıkıh kaynaklarımızda güneşin bir veya iki mızrak boyu yükselmesi neticesindeki vakit olarak da ifade edilmiştir. Günümüzde mızrak boyuna karşılık gelmek üzere güneşin tamamen parlak hale gelmesi ve ufuktan beş derece yükselmesi, her yer için geçerli olabilecek bir standart olarak kabul edilmiştir.
Bu durumda İşrak veya Bayram namazının vakti, astronomik güneş doğuşundan sonra Güneş yuvarlağının 5 derece ufkun üzerine çıktığı vakit olarak hesaplanmaktadır.
Güneş'in gökyüzündeki hızı mevsimlere göre değişken olduğundan beş derece yükselmesi için geçen zaman da farklı mevsimler ve farklı coğrafi bölgeler için değişmekte ve sabit bir süreye karşılık gelmemektedir. Tıpkı imsak-güneş arasındaki süre farkı ile akşam-yatsı arasındaki süre farkının mevsimlere ve coğrafi konuma göre farklılık göstermesi gibi Güneş'in doğuşu ile İşrak vakti arasındaki zaman farkı da değişkendir.
Ekinoks zamanları dediğimiz 21 Mart ve 23 Eylül ile Gündönümü zamanları olan 21 Haziran ve 21 Aralık tarihlerinde 0 (sıfır) derece enlemden 60 derece enleme kadar güneş doğuş ve İşrak vakti arasındaki farklar aşağıdaki tablolarda örnek olarak gösterilmiştir:
AGD (Astronomik Güneş Doğuş)
Tablodaki hesaplamalar her şehrin kendi koordinatlarına ve yerel saatine göre yapılmıştır. Ekvatordan 60 derece enleme kadar senenin dört ayrı günü için yapılan bu hesaplamalar, herhangi bir yer için genelleme yapmanın mümkün olmadığını göstermektedir.
Tablodan Türkiye için Bursa ilini örnek aldığımız zaman İşrak ve güneş doğuş vakti farkının 21 Mart'ta 30 dakika, 21 Haziran'da 34 dakika, 23 Eylül'de 31 dakika ve 21 Aralık'ta 36 dakika olduğu görülmektedir.
Öte yandan İşrak vakti ile Güneşin doğuşu arasındaki süre farkı Kutuplara doğru gidildikçe artmakta, Ekvator'a doğru gidildikçe de azalmakta; fakat hiçbir zaman sıfırlanmamaktadır. Buna da Ekvatorda yer alan Gabon'un Libreville şehrinin vakitlerini örnek olarak gösterebiliriz. Libreville için İşrak ve güneş doğuş vakti farkının 21 Mart'ta 23 dakika, 21 Haziran'da 25 dakika, 23 Eylül'de 23 dakika ve 21 Aralık'ta 26 dakika olduğu görülmektedir.
Vakitlerin hesaplanmasında kullanılan yöntemlerle ilgili bazı detaylar şu şekildedir:
- 1-İmsak: Güneş'in, doğu ufkuna 18 derece yaklaşması sonucu doğu ufkunda başlayacak olan beyazlığın (fecr-i sadık) başlangıç anı bize imsak vaktini vermektedir.
- 2-Güneş Doğuş Vakti: Gözlem yerinin doğu ufkunda Güneş diskinin üst ucunun görülmeye başlama anı astronomik Güneş doğuş zamanını göstermektedir. Astronomik Güneş doğuş vakti ibadet vaktinin sıhhati için verilen şer'i Güneş doğuş vakti değildir. Şer'i Güneş doğuş vakti için Güneşin görünür yarıçapı, kırılma indeksi, paralaksı ve doğuş vakti hesaplanacak yerleşim yeri için yükseklik farkı gibi değerlerin dikkate alınması gerekmektedir.
Astronomik güneş doğuşu ve batışı 0 derece açısında gerçekleşir. Bununla birlikte, ışığın karasal atmosfer tarafından kırılması nedeniyle, gerçek gündoğumu astronomik güneş doğmadan biraz önce görünür ve gerçek günbatımı astronomik güneş battıktan sonra gerçekleşir. Bunun için Muslim World League tarafından kabul gören yönteme göre 0.833 derecelik bir fark baz alınmaktadır.
- 3-İşrak: İşrak vakti, güneşin bir mızrak boyu yükselmesi ile oluşan vakittir ve güneşin merkezinin ufuk çizgisinden 5 derece yükselmesi şeklinde hesaplanır.
- 4-Öğle: Ufuktan itibaren gökyüzünde güneşin en yüksek mesafeye geldiği noktaya zenit noktası denir. Bu vakitte Güneş tam tepe noktasında bulunmaktadır. Öğle namazı vakti ise Güneş'in batıya doğru yönelmesi ile başlar. Bu nedenle Güneş'in zenit noktasından batıya doğru yönelmesi için (mevsimlere ve konumlara göre azalıp çoğalabilmekle birlikte) 1 derecelik bir açı yapması için gereken süre olan 5 dakika ilave edilerek öğle namazı vakti bulunmaktadır.
- 5-İkindi: İmam Muhammed, İmam Ebu Yusuf ve diğer üç mezhep imamına göre ikindi vakti, herhangi bir nesnenin gölgesinin uzunluğu, nesnenin uzunluğunu artı öğlen o nesnenin gölgesinin uzunluğuna ulaştığında başlar.
- 6-Akşam: Güneş diskinin üst ucunun tamamen batı ufkundan batması, astronomik Güneş batış zamanını göstermektedir. Astronomik Güneş batış vakti ibadet vaktinin sıhhati için verilen şer'i Güneş batış vakti değildir. Şer'i Güneş batış vakti için Güneşin görünür yarıçapı, kırılma indeksi, paralaksı ve yerleşim yeri için yükseklik farkı gibi değerlerin dikkate alınması gerekmektedir. Oluşan bu zaman farkı astronomik Güneş batışına eklenerek akşam vakti bulunmaktadır.
- 7-Yatsı: Güneş'in, batı ufkundan 17 derece batması kızıllığın bitiş anı olup yatsı vaktinin girdiğini göstermektedir.
Vakitlerde gerek yukarıda sayılanlar, gerekse yerleşim yerinin gerçek koordinatı ile şehir merkezi olarak belirlenmiş koordinatın farklı olması, namaz vakti bulunacak yerin yüksekliği (1500 metrede en az 1 dakikalık fark oluşturur), atmosferik şartlar vb. nedenlerle hesaplanan astronomik zaman ile gerçekleşen durum arasında farklar oluşabileceğinden, vakitler için birtakım temkin vakitleri uygulanmaktadır. Her bir vakit için açıklamalarda belirtilen hesaplamalara ek olarak güneşin doğuşu ve batışında 7, ikindi vaktinde 4 dk, öğle vaktinde 5 temkin süresi uygulanmaktadır. İmsak ve yatsı vakitlerinde ise herhangi bir temkin uygulaması yoktur.
Güneşin doğuşu ile işrak vaktinin arası kerahet vaktidir. Bilindiği gibi kerahet vaktinde hiçbir namaz kılınmaz. Farz namaz kılındı ise iadesi gerekir. Vacip namaz da kılınmaz. Nafile namaz kılındı ise iadesi gerekmez.
İşrak namazı sünnettir ve iki rekat olarak kılınır.
Bulunduğunuz yerleşim yerinin işrak vaktini tam olarak öğrenmek için akra.media'daki Namaz Vakitleri bölümünü kullanabilirsiniz.
[1] Tirmizî, Salât, 412, r.586.
[2] Ebû Davud, Salât, 301, r.1287.
